به بهانه روز تصویب بانکداری بدون ربا

محمود حسین زاده خراسانی

محمود حسین زاده خراسانی*

 

امروزه بانک‌ها به بنگاه هایی تبدیل شده اند که با بهره گیری از یک فرآیند نه چندان پیچیده، متولد و به سرعت رشد و متورم می‌شوند. اما آنچه مهم است تبیین چنین فرآیندی است؛ آیا این مکانیسم یک روش درآمدزایی صحیحی است؟! آیا حرکت بانک‌ها حرکت در مسیر شرعی است؟! و آیا حرکت صوری در مسیر شرع می تواند توجیه‌گر ربای افسار گسیخته باشد؟!

 

به یُمن انقلاب عظیم اسلامی تلاش برای اسلامی کردن فعالت‌های انسانی در ساحت‌های مختلف، آغاز شد اما از آنجایی که روح این پیام درک نشد و بالطبع احیاء دین رفته رفته به ظاهرگرایی مبدل شد و بسیاری از دستورات شرعی در ساختار اخباری گری نوین قالب‌گیری شد و از هدف اصلی دین دور افتاد و چنین شد که فعلی حرام با شکل و ظاهری صحیح و موجه در رگ و پی ساختار اقتصادی کشور وارد شد.

 

در شریعت محمدی احکام متعددی بر آمده از روایات و آیات وجود دارد که پی بردن به مقاصد و روح اصلی پیام آنها، درک عمیق می طلبد و نیازمند واکاوی عمیقی است کما اینکه فرمودند: «حَدِیثٌ تَدْرِیهِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ حَدِیثٍ تَرْوِیهِ» به این معنی که جمود بر برخی الفاظ ـ اعم از اطلاقات و عمومات ـ کج راهه است کما اینکه علمای اصولی با همین مشی بر تفکر اخباری‌گری خط بطلان کشیدند.

 

بنابراین باید به دنبال مقاصد و اهداف اصلی شرع انور بود تا با روشن شدن درک مفهوم حقیقی ربا و چرایی تحریم آن، پرده از این چهره کریه ربا کنار خواهد رفت.

 

گذشته از حرمت قطعی ربا و اشاره به فرجام وخیم آن که در آیات و روایات، در برخی روایات به فلسفه تحریم ربا پرداخته شده است: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عِلَّةِ تَحْرِیمِ الرِّبَا؟! قَالَ إِنَّهُ لَوْ کَانَ الرِّبَا حَلَالًا لَتَرَکَ النَّاسُ التِّجَارَات‏» .

 

چنانچه در این روایت آمده است، حذف ربا به خاطر داشتن یک اقتصاد پویا و تولید محور است؛ یعنی چون ربا جلوی اقتصاد تولید محور را سد می‌کند به همین جهت حرام شده است.

 

بنابراین اگر با هزاران حیله شرعی، گرفتن ربا موجه نشان داده شود، باز هم با روح و مقصد اصلی حرمت ربا، فاصله گرفته است؛ زیرا غالباً عقود شرعی که مستمسک ربا خواری است مانند مضاربه، صوری و ظاهری است.

 

مضاربه ای که در آن عملی و تجارتی وجود ندارد چه مضاربه ای است و آیا قاعده «العقود تابعة للقصود» در آن جاری است و در دیگر عقود نیز؛ بر همین اساس است که سالها از انقلاب می گذرد اما هنوز اقتصاد بیمار گذشته جان نگرفته است و به همین خاطر است که عده ای سود جو به دنبال تأسیس مؤسسه‌های سود آور افتاده‌اند و باید گفت که ثابت کردن گسترش این بنگاه‌ها اظهر من الشمس است و نیازمند دلیل دندان‌گیری نیست.

 

* مدرس حوزه علمیه قم